Instytut Pamięci Narodowej Archiwum płk. Stanisława Dąbrowy-Kostki w zasobie IPN - Przystanek Historia -

Porozumienie zawarte w październiku 2022 r. między spadkobiercami płk. Stanisława Dąbrowy-Kostki a IPN umożliwiło przejęcie przez jednej z największych prywatnych kolekcji dokumentów na temat Armii Krajowej, Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” oraz innych niepodległościowych organizacji wojskowych i politycznych.

Stanisław Dąbrowa-Kostka (1924-2019) walkę o wolność i niepodległość Polski rozpoczął we wrześniu 1939 r., pełniąc służbę jako harcerz i łącznik Komendy Obrony Przeciwlotniczej Przemyśl-Zasanie. W 1941 r. został zaprzysiężony jako żołnierz Związku Walki Zbrojnej, a następnie związał się z Polską Organizacją Zbrojną, która w 1942 r. scaliła się z Armią Krajową.

Dowodził plutonem specjalnym w strukturach wywiadu i kontrwywiadu Komendy Obwodu AK Przemyśl-Zasanie, był zaangażowany w akcję „N”, czyli dywersję psychologiczną wśród Niemców, pełnił również obowiązki sztabowe związane z organizacją druku i kolportażu prasy konspiracyjnej oraz propagandą. W 1943 r. ukończył konspiracyjną Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty i objął funkcje dowódcze w Kierownictwie Dywersji Podokręgu Rzeszów AK. Jako żołnierz Kedywu wziął udział w akcji rozbicia więzienia w Jaśle.

W sierpniu 1944 r. został aresztowany przez NKWD, a po ucieczce z więzienia, na rozkaz przełożonych, zorganizował komórkę legalizacyjną rzeszowskiego Podokręgu AK. W grudniu tego roku objął stanowisko oficera dywersji Komendy Obwodu Przemyśl AK. W 1945 r., w ramach organizacji „Niepodległość” i Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, sformował oddział partyzancki operujący na terenach dawnych obwodów AK Przemyśl, Sanok i Krosno, zaś po jego rozwiązaniu skierowany został do Krakowa na stanowisko szefa Wydziału Informacji i Bezpieczeństwa oraz dowódcy „Straży” Rejonu Zrzeszenia WiN. W październiku 1945 r. stawił się przed komisją likwidacyjną AK, nie ujawniając jednak działalności w „NIE”, DSZ i WiN.

Aresztowany przez UB w marcu 1946 r., poddany został brutalnemu śledztwu, a następnie w lipcu 1947 r. skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie na siedem lat więzienia. W 1947 r. zastosowano wobec niego przepisy amnestyjne i skrócono wyrok o połowę, a w 1949 r. zwolniono go z więzienia.

Po wyjściu na wolność był ustawicznie nękany przez bezpiekę, co zmuszało go do częstej zmiany miejsca zamieszkania i pracy. W 1954 r., szantażowany przez UB faktem, że zataił swoje związki z WiN, podpisał zobowiązanie do współpracy, jednak bezpieka szybko zdecydowała o wyłączeniu go z sieci informatorów, ponieważ uchylał się od spotkań i nie przekazał żadnych istotnych wiadomości. Stwierdzono, że nie tylko nie chce współpracować z UB, ale należy wręcz „wziąć go w rozpracowanie jako byłego członka organizacji WiN”, który „nie jest pozytywnie ustosunkowany do Polski Ludowej”.

Życiową pasją Stanisława Dąbrowy-Kostki było dokumentowanie historii polskiego podziemia, co ułatwiało mu zaangażowanie w działalność m.in. Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie. Był autorem i współautorem licznych publikacji, w których konsekwentnie bronił dobrego imienia AK, m.in. książek „Dynamit” (Kraków 1964), „W okupowanym Krakowie” (Warszawa 1972), „Hitlerowskie afisze śmierci” (Kraków 1983), „Akcja »N«” (Warszawa 1973). W wolnej Polsce odznaczony został wieloma wysokimi odznaczeniami państwowymi, a w 2005 r. IPN uhonorował go nagrodą Kustosz Pamięci Narodowej.

Archiwum płk. Stanisława Dąbrowy-Kostki stanowi jeden z najobszerniejszych zbiorów dokumentów przejętych przez IPN w ramach projektu „Archiwum Pełne Pamięci. Obejmuje blisko 130 metrów bieżących materiałów archiwalnych dotyczących Okręgu Kraków AK i Okręgu Lwów AK, Zrzeszenia WiN, a także tematyczny księgozbiór. Stanisław Dąbrowa-Kostka przekazał w 2016 r. do Archiwum Akt Nowych oryginalne dokumenty, związane głównie ze strukturami i funkcjonowaniem Komendy Głównej AK, jednak – jak stwierdzono podczas oględzin archiwum, dokonanych przez historyków i archiwistów z IPN– dążył on do zachowania integralności swoich zbiorów, pozostawiając kolejne egzemplarze lub kopie przekazanych do AAN dokumentów. Skala tych działań zostanie w pełni rozpoznana po pełnym uporządkowaniu zbioru.

Cennym elementem archiwum jest zbiór relacji uczestników podziemia niepodległościowego, pisemnych i ustnych – utrwalonych na taśmach magnetofonowych, a także fotografii obrazujących działalność Polskiego Państwa Podziemnego, fotografii i mikrofilmów dokumentów polskiego podziemia oraz dokumentów niemieckich, a także wykonane przez samego twórcę zbioru kartoteki tematyczne. Archiwum zawiera również materiały obrazujące zaangażowanie niemieckich okupantów w zwalczanie polskiego podziemia, zbiory niemieckich i polskich map sztabowych, prasy niemieckiej z czasów II wojny światowej oraz polskiej prasy podziemnej z okresu okupacji niemieckiej i powojennego.

Księgozbiór przekazany wraz z materiałami archiwalnymi zawiera m.in. książki z okresu przedwojennego, pozycje wydane w podziemiu i na emigracji, publikacje wydane w III Rzeszy, a także zbiór niepublikowanych opracowań różnych autorów, które dotyczą działalności polskiego podziemia niepodległościowego.

Archiwum płk. Stanisława Dąbrowy-Kostki przechowywane jest w Oddziałowym Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie.

Tekst Rafał Dyrcz

***

Misją IPN jest zachowanie pamięci o dziejach Polski i Polaków w XX wieku. W szczególny sposób jest ona realizowana poprzez projekt Archiwum Pełne Pamięci, skierowany do osób prywatnych i instytucji, które chcą przekazać IPN-owi zgromadzone materiały historyczne i pamiątki z epoki. Ocalone od zapomnienia są starannie zabezpieczane i opisywane przez pracowników Instytutu, aby przez kolejne lata mogły służyć badaczom najnowszej historii lub jako pomoc edukacyjna dla najmłodszych pokoleń Polaków. Informacje o projekcie Archiwum Pełne Pamięci – tel. 12 289 14 12 oraz w internecie: https://archiwumpamieci.pl