Instytut Pamięci Narodowej Archiwum Pełne Pamięci. Stanisław Guńkiewicz – od legionisty do szopkarza - Przystanek Historia -

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że jednocześnie do Instytutu przekazane zostały materiały dotyczące losów jego dwóch synów. Na ich podstawie możemy odtworzyć historię rodziny, której losy wplecione były w wydarzenia dwóch wielkich konfliktów zbrojnych – I i II wojny światowej.

Legionista i ułan

Stanisław Guńkiewicz, syn Władysława i Anny, urodził się 4 września 1895 r. w Krakowie. Niestety, w przekazanych IPN materiałach nie zachowały się żadne dokumenty świadczące o jego edukacji w latach młodzieńczych. Jedyną wskazówkę w tym zakresie odnaleźć możemy na karcie przynależności Centralnego Urzędu Ewidencyjnego Legionów Polskich, gdzie w polu dotyczącym zawodu wpisano: drukarz.

W marcu 1914 r. Guńkiewicz wraz z kolegą Bolesławem Czerniakiem wstąpił do Towarzystwa Sportowo-Gimnastycznego „Strzelec” w Krakowie. Organizacja ta miała charakter paramilitarny, a po wybuchu I wojny światowej szybko stała się fundamentem pod budowę struktur wojskowych Legionów Polskich. Tym samym już 4 sierpnia 1914 r. Guńkiewicz rozpoczął służbę wojskową, a zaledwie kilka dni później przekroczył wraz ze swoim oddziałem granicę Królestwa Polskiego.

Po początkowych perypetiach związanych ze stanem zdrowia, los rzucił go na odcinek frontu nad Nidą, gdzie walczył w szeregach 5. Pułku Piechoty I Brygady Legionów Polskich. W swoich krótkich, ale za to niezwykle ciekawych wspomnieniach opisywał m.in., jak w czasie walk pozycyjnych legioniści zbudowali nad rzeką specjalną konstrukcję umożliwiającą handel wymienny pomiędzy żołnierzami obu stron: „(...) w jednym dniu myśmy na deskę kładli w puszkę rum, a na drugi dzień moskale kładli na deskę słoninę lub boczek tylko bardzo słony, a myśmy przyciągali deskę na swoją stronę”. Wymiana skończyła się, gdy pewnego dnia legioniści w puszkach po konserwach zamiast rumu zostawili czarną kawę, za co przy następnej wizycie nad rzeką zostali ostrzelani przez Rosjan.

Równie ciekawie Guńkiewicz nakreślił okoliczności w jakich 6 września 1915 r. dostał się w szeregi formowanego w tym czasie 3. szwadronu 1. Pułk Ułanów Legionów Polskich pod dowództwem porucznika, a wkrótce rotmistrza, Janusza Głuchowskiego: „Ja z kol. Czerniakiem podłapaliśmy w taborze austriackim dwa konie i na oklep zgłosiliśmy się do formującego się 3. szwadronu Ułanów Beliny [mjr Władysław Zygmunt Belina-Prażmowski – dowódca 1. Pułk Ułanów Legionów Polskich]”. Wkrótce oddział Guńkiewicza musiał stoczyć ciężkie boje na Wołyniu.

Po kryzysie przysięgowym 1917 r. Guńkiewicz trafił do Polskiego Korpusu Posiłkowego znajdującego się pod bezpośrednim dowództwem Armii Austro-Węgier. W rezultacie nieudanej próby ucieczki, 16 lutego 1918 r. został osadzony w obozie dla internowanych w Witkowicach, a następnie zwolniony do cywila. Nie był to jednak koniec jego wojennych przygód. W listopadzie wziął udział w rozbrajaniu Austriaków i Niemców w Krakowie, a następnie walczył w polsko-ukraińskim konflikcie o Lwów, jako ogniomistrz w pociągu pancernym nr 2 „Śmiały”. Z tego okresu zachowała się m.in. jego karta legitymacyjna, zaświadczająca o przynależności do załogi „Śmiałego”.

Losy rodziny Guńkiewiczów

Po zakończeniu I wojny światowej st. sierżant Stanisław Guńkiewicz przez kilkanaście lat pełnił służbę wojskową w 7. Pułku Piechoty Legionów stacjonującym w Garnizonie Chełm. To właśnie tutaj poznał, pochodzącą z Lubartowa, nauczycielkę Helenę Poznańską (1900-1984), którą poślubił w 1920 r. Wkrótce doczekali się dwóch synów – Jerzego i Leszka.

Jerzy Guńkiewicz (ur. 18 października 1921 r.) był uczniem Państwowego Seminarjum Nauczycielskiego Męskiego w Chełmie, a następnie IV Liceum Humanistycznego im. Henryka Sienkiewicza w Krakowie, które ukończył wiosną 1939 r. Po wybuchu II wojny światowej (w kwietniu 1940 r.) podjął nieudaną próbę przedostania się do Wojska Polskiego we Francji, co przypłacił aresztowaniem, a następnie zesłaniem do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Zmarł 24 czerwca 1942 r. w szpitalu obozowym. W przekazanych IPN materiałach znalazł się m.in. obszerny zbiór korespondencji, którą utrzymywał z rodziną w czasie uwięzienia w KL Auschwitz.

Leszek Guńkiewicz (ur. 1 lutego 1923 r.), podobnie jak jego starszy brat, uczęszczał do Państwowego Seminarjum Nauczycielskiego Męskiego w Chełmie oraz IV Liceum Humanistycznego w Krakowie. Po wybuchu II wojny światowej kontynuował naukę w Liceum Mierniczym i Liceum Budowlanym. W grudniu 1943 r. wstąpił w szeregi Armii Krajowej, przyjmując pseudonim „Lin”. Został przydzielony do służby w 1. kompanii IV Odcinka Obwodu Kraków-Miasto AK. Za zasługi odznaczono go później Medalem Wojska oraz Krzyżem Armii Krajowej.

Po wojnie rozpoczął studia na Wydziale Inżynierii Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, które ukończył w 1950 r. uzyskując tytuł inżyniera budownictwa lądowego. W kolejnych latach pracował przy wielu inwestycjach przemysłowych, jak budowa Zakładów Hutniczych w Bolesławiu czy rozbudowa Fabloku w Chrzanowie. Z powodu złego stanu zdrowia w 1964 r. zmuszony był przenieść się do pracy biurowej w Zjednoczeniu Budownictwa Województwa Krakowskiego, a następnie w Krakowskim Biurze Projektów. W 1982 r. przeszedł na wcześniejszą emeryturę.

Warto podkreślić, że poza zajęciami zawodowymi był pasjonatem historii I i II wojny światowej. Liczne adnotacje, znajdujące się na przekazanych IPN materiałach, świadczą o tym, że to właśnie jemu zawdzięczamy zachowanie licznych pamiątek po ojcu i starszym bracie.

Uczestnik kampanii wrześniowej i działacz konspiracji

W 1936 r. Stanisław Guńkiewicz rozpoczął służbę w 20. Pułku Piechoty Ziemi Krakowskiej, dzięki czemu mógł powrócić w swoje rodzinne strony. Niedługo dosłużył się awansu na stopień chorążego. Trzy lata później, w obliczu rosnącego zagrożenia konfliktem zbrojnym, przeniesiony został do służby w sztabie Armii „Kraków”, formowanej od marca 1939 r. pod dowództwem gen. Antoniego Szyllinga. W czasie kampanii wrześniowej pełnił obowiązki oficera łącznikowego w kancelarii sztabu.

Po porażce w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim Guńkiewicz trafił do niewoli niemieckiej, którą przyszło mu spędzić w Stalagu VIII A w Görlitz (Zgorzelec). Przez kilka kolejnych miesięcy prowadził teatr obozowy, w którego składzie znalazło się dwunastu jeńców. W marcu 1940 r. został przewieziony do Poznania, a następnie wypuszczony na wolność. Z okresu uwięzienia zachowało się m.in. kilka portretów Guńkiewicza, wykonanych przez towarzyszy jego niedoli. Jak wynika z zamieszczonych na nich podpisów był on wówczas nazywany „Tatusiem”.

Po powrocie do Krakowa przystąpił do pracy w strukturach konspiracyjnych Stronnictwa Demokratycznego. Na wydanym mu w 1945 r. zaświadczeniu podkreślono, że dużą aktywnością wykazał się: „(...) w szczególności na odcinku prasy tajnej”. Jego działalność na tym polu przerwała decyzja niemieckich władz okupacyjnych o deportowaniu go do obozu pracy (Polen Zwangsarbeitslager) w Pustkowi, gdzie przebywał od 10 lutego 1943 r. do 4 stycznia 1944 r.

W powojennej rzeczywistości

22 października 1945 r. Stanisław Guńkiewicz wstąpił do Stronnictwa Demokratycznego, które po formalnym wznowieniu działalności w 1944 r. znalazło się w orbicie wpływów PPR/PZPR. Wkrótce z ramienia tej partii mianowany został wiceburmistrzem Ziębic w powiecie ząbkowickim (woj. wrocławskie). Do jego obowiązków należał m.in. nadzór nad Referatem Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego w Ziębicach.

Pod koniec lat 40. wrócił do Krakowa. Jak wynika z legitymacji wydanej w 1949 r. przez Komitet Wojewódzki SD w Krakowie nadal należał do tej partii. Z czasem coraz więcej miejsca w jego życiu zajmowała praca społeczna, której wyjątkowym przejawem była twórczość szopkarska i wyroby ludowe. Swoje prace tworzył m.in. dla Biura Handlu Zagranicznego „Desa” z Warszawy czy Cepelii Kraków. Łącznie uczestniczył w 19 konkursach szopek krakowskich, a dwie z szopek jego autorstwa do dziś znajdują się w zbiorach Muzeum Krakowa. Zwieńczeniem działalności Guńkiewicza było przyznanie mu Złotej Odznaki za Pracę Społeczną dla Miasta Krakowa.

Jednym z ostatnich przejawów jego bogatej działalności było sprawowanie od 1972 r. funkcji ławnika w Sądzie Powiatowym dla miasta Krakowa. W owym czasie regularnie brał również udział w spotkaniach osób kultywujących tradycje legionowe i walki o niepodległość. Zmarł w 1978 r. w Krakowie w wieku 83 lat. Spoczywa na cmentarzu Rakowickim wraz ze żoną Heleną.

Tekst Radosław Kurek

***

Misją IPN jest zachowanie pamięci o dziejach Polski i Polaków w XX wieku. W szczególny sposób jest ona realizowana poprzez projekt Archiwum Pełne Pamięci, skierowany do osób prywatnych i instytucji, które chcą przekazać IPN-owi zgromadzone materiały historyczne i pamiątki z epoki. Ocalone od zapomnienia są starannie zabezpieczane i opisywane przez pracowników Instytutu, aby przez kolejne lata mogły służyć badaczom najnowszej historii lub jako pomoc edukacyjna dla najmłodszych pokoleń Polaków. Informacje o projekcie Archiwum Pełne Pamięci – tel. 12 289 14 12 oraz w internecie: https://archiwumpamieci.pl