Nawigacja

Przystanek Historia

Małopolscy Bohaterowie „Solidarności”. Józef Smaga (1937-2019)

W 2020 r. obchodziliśmy 40. rocznicę Porozumień Sierpniowych i powstania „Solidarności”, która do wprowadzenia stanu wojennego walczyła otwarcie o poszerzanie wolności obywatelskich. W ciągu 12 miesięcy 2021 r. przedstawimy sylwetki 12 związanych z naszym regionem członków związku z lat 1980-1981.

  • Józef Smaga (1937-2019)
    Józef Smaga (1937-2019)

Opisujemy zarówno pierwszoplanowych, jak i szeregowych działaczy, których postawa to przykład ducha „Solidarności”. W styczniu przypomnieliśmy Barbarę Niemiec, w lutym naszym bohaterem był Franciszek Grabczyk, w marcu Mirosław Dzielski. W kwietniu prezentujemy Józefa Smagę.

Józef Smaga urodził się w 1937 r. w Stróży w powiecie limanowskim. Edukację rozpoczął w rodzinnych stronach, gdzie ukończył szkoły podstawową i średnią oraz zdał egzamin maturalny. Od 1955 r. kontynuował naukę w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie na kierunku rusycystyka. Już jako student, na początku listopada 1956 r., wziął udział w Krakowie w milczącym marszu poparcia powstania w Budapeszcie oraz sprzeciwu wobec interwencji wojsk sowieckich na Węgrzech.

Kariera naukowa

Studia ukończył w 1959 r., a rok później rozpoczął pracę na stanowisku asystenta w Katedrze (a następnie Instytucie) Filologii Rosyjskiej WSP w Krakowie. W 1967 r. obronił doktorat na temat rosyjskiego pisarza Antoniego Pogorielskiego. Po habilitacji na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1980 r. objął stanowisko docenta WSP. W 1994 r. uzyskał tytuł profesora.

W swojej karierze naukowej wypromował dwóch doktorów oraz kilkuset magistrów. Był także członkiem Polskiej Akademii Nauk. W 2007 roku przeszedł na emeryturę. Choć całe życie związany był z rusycystyką, to swoimi badaniami i zainteresowaniami obejmował również historię oraz sowietologię.

W czasie studiów Smaga należał do Zrzeszenia Studentów Polskich, a od 1963 r. był członkiem PZPR. W 1968 r. został ukarany przez władze partyjne karą nagany za niechęć do udziału w nagonce antysemickiej oraz za poparcie wystąpień studenckich. Pięć lat później wystąpił z partii. Jego postawa w okresie przynależności do PZPR stawała się coraz bardziej krytyczna i jednoznaczna wobec komunistów oraz narzucanych przez nich treści.

„Solidarność” na WSP

W 1980 r., po wydarzeniach na Wybrzeżu oraz porozumieniach sierpniowych zakładających możliwość tworzenia związków zawodowych, tego typu związek powstał także na Wyższej Szkole Pedagogicznej. Miesiąc po podpisaniu porozumień między robotnikami i władzą, 1 października 1980 r., doszło do zawiązania na WSP Uczelnianego Komitetu Założycielskiego. Była to struktura dająca początek uczelnianym niezależnym związkom zawodowym. Przewodniczącym UKZ została dr Maria Baster, a jej zastępcą docent Zenon Uryga. Wśród członków prezydium znalazł się także Józef Smaga.

Pod koniec października podpisane zostało porozumienie między UKZ a rektorem WSP w Krakowie w sprawie zasad funkcjonowania tej struktury w ramach uczelni. Jako aneks do porozumienia załączony został program NSZZ „Solidarność” na WSP w Krakowie. Zgodnie z nim, zadaniem UKZ było dążenie do pełnej demokratyzacji życia publicznego w kraju. W grudniu przekształcono UKZ w Komisję Uczelnianą „Solidarności”.

Powołano także na uczelni „Forum Dyskusyjne” NSZZ „Solidarność”, którego nadrzędnym zadaniem była m.in. wymiana myśli na temat funkcjonowania różnych dziedzin związanych z szeroko rozumianą nauką. Spotykano się np. z nauczycielami, czy też dyskutowano na temat edukacji na uczelniach. Uczestnikiem spotkań był także Smaga, który z polecenia „Solidarności” pełnił funkcję członka związkowego zespołu pracującego nad projektem ustawy o szkolnictwie wyższym. W przeddzień wprowadzenia stanu wojennego, 11 grudnia 1981 r., Józef Smaga brał udział w roli prelegenta w sesji literacko-historycznej zorganizowanej przez Niezależne Zrzeszenie Studentów.

W drugim obiegu

Niedługo po 13 grudnia 1981 r. Smaga został wezwany z powodu swojej działalności związkowej przez Służbę Bezpieczeństwa na tzw. rozmowę ostrzegawczą, podczas której odmówił podpisania lojalki. W jednej z analiz SB zapisało: „środowisko to [tj. kadra naukowa WSP w Krakowie] jest jednak pod dużym wpływem byłych aktywnych działaczy NSZZ »Solidarność«, wśród których najaktywniejsze postawy negatywne prezentują: doc. Andrzej Szyszko-Bohusz, prorektor doc. Zenon Uryga, prof. Stanisław Burkot, doc. Smaga”. „Solidarność” WSP kontynuowała działalność w podziemiu, ale Smaga postanowił rozpocząć pracę konspiracyjną poza strukturami byłych związków zawodowych.

Na początku 1982 r. poprzez drukarza Pracowni Reprograficznej Biblioteki Głównej WSP w Krakowie udało się Smadze nawiązać kontakt z powstającym Wydawnictwem Myśli Nieinternowanej (WMN). Choć współpracował on też z innymi podziemnymi oficynami, to został stałym współpracownikiem tego wydawnictwa: publicystą i autorem na łamach pism oraz wydawanych pozycji książkowych. Publikował m.in. pod pseudonimami „Jędrzej Boruta” oraz „Szczęsny Trzymalski”, który to pseudonim miał nawiązywać do Feliksa Dzierżyńskiego.

Opublikował w drugim obiegu kilka książek, pisywał też stałe felietony i artykuły na łamach pism „Myśli Nieinternowane” (których był współredaktorem) oraz „Sygnał”. Przede wszystkimi dotyczyły one historii komunizmu, Związku Sowieckiego, jak też państw które znalazły się w bloku wschodnim po zakończeniu II wojny światowej. Przypominał o zbrodniach sowieckich, jak też o ważnych rocznicach.

Jako samodzielny pracownik naukowy miał dostęp w bibliotekach do tzw. prohibitów czyli części druków zakazanych przez cenzurę. Czytał m.in. dzieła Sołżenicyna, czego efektem była wydana w połowie 1983 r. przez Wydawnictwo Myśli Nieinternowanej pierwsza broszura pt. „Lekcja Aleksandra Sołżenicyna”. Na początku 1984 r. wydana została przez WMN „Krótka historia Związku Radzieckiego”, w której nakreślił w sposób krytyczny historię państwa pod rządami wszystkich kolejnych polityków komunistycznych, począwszy od Lenina, kończąc na początkach „sekretarzowania” przez Konstantina Czernienkę. Książka była bardzo popularna w drugim obiegu, a o wartości tej pozycji może świadczyć fakt, że jej rozszerzona wersja ukazała się również w oficjalnym obiegu w 1992 r. pt. „Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991”.

Oprócz działalności pisarskiej, Smaga zaangażował się także w podziemną działalność edukacyjną. W pierwszej połowie lat 80. XX wieku koordynował podziemny uniwersytet (zorganizowany i finansowany przez WMN), w którego wykładach brała udział młodzież krakowskich liceów. Łącznie w zajęciach wzięło udział kilka roczników słuchaczy, a wśród prelegentów byli uczeni i naukowcy z UJ, AGH oraz WSP, specjalizujący się w różnych dziedzinach. Wykłady prowadził również sam Smaga. Tematyka zajęć dotyczyła historii, socjologii, filozofii czy ekonomii. Dodatkowym skutkiem działalności owego uniwersytetu było gromadzenie zapasów papieru, które dostarczała młodzież uczestnicząca w wykładach. Papier był następnie przekazywany podziemnej oficynie na cele wydawnicze.

W czasie tzw. wyborów kontraktowych 1989 r. Józef Smaga pełnił funkcję męża zaufania w jednej z Komisji Wyborczych w Krakowie. W tym samym okresie piastował stanowisko redaktora pisma „Universitas”, które było organem „Solidarności” na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Prof. Józef Smaga zmarł po długiej chorobie 5 listopada 2019 r.

Tekst Marcin Krzek-Lubowiecki

Powiązane wiadomości

do góry